Muzeum Historii Żydów Polskich POLIN jest jednym z najnowocześniejszych muzeów w Polsce. Wystawa Stała, której otwarcie odbyło się 28.10.2014 r., przedstawia 1000 lat historii Żydów na ziemiach polskich, od wczesnego średniowiecza po upadek komunizmu i odrodzenie życia żydowskiego po 1989 r. Wokół niej tworzone są najważniejsze programy edukacyjne i kulturalne. Wystawa, opracowana przez międzynarodowy zespół historyków i muzealników, prezentuje tysiącletnią historię polskich Żydów, od średniowiecza po czasy współczesne. Wystawa opowiada o ich kulturze i dziedzictwie, z których czerpią Polska i świat.
Program Muzeum realizuje model nowoczesnego muzealnictwa, w którym działalność wystawiennicza i naukowa łączy się z bogatym programem kulturalnym i edukacyjnym. Dlatego, jeszcze przed otwarciem wystawy stałej, muzeum rozpoczęło organizację wystaw czasowych – prezentujących dzieła i instalacje artystyczne, kolekcje pamiątek, oraz wydarzenia i miejsca historyczne. W muzeum występują tu znakomici artyści prezentujący całą paletę gatunków: muzykę klasyczną, klezmerską, jazz i rock. W bogatym programie znajdują się także spektakle teatralne, w tym premiery przygotowane przez twórców młodego pokolenia, seanse filmowe, wykłady i debaty z udziałem naukowców i osobistości życia społecznego, spotkania ze Sprawiedliwymi i Ocalałymi oraz warsztaty dla dzieci i dorosłych.
Budynek muzeum został zaprojektowany przez fińską pracownię Lahdelma & Mahlamäki. Finowie zwyciężyli w międzynarodowym konkursie architektonicznym, ogłoszonym w 2005 r., na który napłynęło ponad 100 zgłoszeń z całego świata. Budynek uznawany jest za perłę architektury. Zdobył już wiele wyróżnień – w 2008 r. projekt został nagrodzony International Architecture Award przyznawaną przez Chicago Athenaeum, w 2013 r. gmach otrzymał pierwszą nagrodę w konkursie Eurobuild Awards w kategorii Architectural Design of the Year, a w 2014 r. – Nagrodę Roku Stowarzyszenia Architektów Polskich.
Muzeum POLIN wyróżnia niezwykły hol, którego pofalowane, dynamiczne ściany rozcinają całe wnętrze budynku. To architektoniczny symbol wyrwy, jaką w historii Żydów uczyniły Zagłada i powojenne represje. Rolą muzeum jest przywracanie pamięci i budowanie więzi między przeszłością a teraźniejszością – tak, jak most wysoko nad rozpadliną holu łączy oba jego brzegi.
Czym jest wystawa stała Muzeum POLIN?
Wystawa stała to podróż przez 1000 lat historii Żydów polskich – od średniowiecza do współczesności. Zwiedzający poznają odpowiedzi na pytania: jak Żydzi pojawili się w Polsce? W jaki sposób nasz kraj stał się niegdyś centrum żydowskiej diaspory i domem największej społeczności żydowskiej na świecie? Jak przestał nim być i jak odradza się tu życie żydowskie?
Wystawa składa się z ośmiu galerii, które na powierzchni ponad 4000 m2 opowiadają o kulturze i dziedzictwie polskich Żydów. Są to galerie: Las (legendy o początkach obecności Żydów w Polsce), Pierwsze spotkania (960–1500), Paradisus Iudaeorum (1569–1648), Miasteczko (1648–1772), Wyzwania Nowoczesności (1772–1914), Na żydowskiej ulicy (1918–1939), Zagłada (1939–1945) i Powojnie (1944 do dziś). Prezentujemy w nich tysiąc lat żydowskiego życia na ziemiach polskich, dziesięć wieków współistnienia Żydów i Polaków. Mówimy o współpracy, współzawodnictwie i konfliktach, o autonomii, integracji i asymilacji. Nie unikamy trudnych tematów, ale to nie one zapełniają główne karty tej tysiącletniej historii. W przekonaniu twórców muzeum właśnie takie podejście umożliwia wierną i wyważoną prezentację przeszłości, budowanie dialogu i zrozumienia między kulturami.
Wystawa stałą ma charakter narracyjny: zwiedzający zanurzy się w historii opowiadanej przez zabytkowe przedmioty, malowidła, instalacje interaktywne, rekonstrukcje i makiety, projekcje wideo, dźwięki i teksty. Na każdym etapie tej wędrówki w przeszłość staramy się być jak najbliżej codzienności. Oddajemy głos żydowskim kupcom, uczonym i artystom z danej epoki. Rabinom, gospodyniom domowym, politykom, kronikarzom, rewolucjonistom...
Osiem galerii wystawy stałej
Galeria Las
Las wyznacza początek przygody z wystawą główną, jest zaproszeniem do wędrówki po tysiącletniej historii polskich Żydów. Dlatego tę część wystawy widać już z mostu, którym zwiedzający wchodzą do holu głównego muzeum. Las jako jedyna galeria nie buduje narracji za pomocą faktów i zjawisk historycznych ale w metaforyczny sposób przygotowuje gości muzeum do zetknięcia się z opowieścią o wydarzeniach sprzed wieków.
W Lesie opowiadamy legendy o przybyciu i osiedleniu się Żydów w kraju Mieszka, w tym przepiękną legendę Po-lin, której zawdzięczamy nazwę Polski w języku hebrajskim.
Las daje szansę spotkania z żydowskimi kupcami, którzy przywędrowali na wschód Europy, przecierając szlaki osadnikom przybywającym w ślad za nimi. Opowiada o wzajemnym poznawaniu się i budowaniu pierwszych relacji.
Galeria Pierwsze spotkania (960 –1500)
W tej galerii prezentujemy wydarzeniaz najwcześniejszego okresu osadnictwa żydowskiego w Polsce. Średniowieczni władcy, którzy modernizowali gospodarkę kraju, z radością witali przybywających do Polski Żydów. Słynny Statut Kaliski, przywilej książęcy, określił status prawny polskich Żydów, gwarantując im m.in. swobodę wyznania, ochronę przed niesłusznymi oskarżeniami oraz prawo do handlu. Mimo, że zdarzały się akty przemocy oraz pomówienia o mordy rytualne, Żydzi nie doświadczyli w Polsce prześladowań na taką skalę, jak działo się to w pozostałej części Europy.
Z początku żydowscy osadnicy tworzyli małe skupiska w pobliżu grodów, by z czasem osiedlić się w miastach. Do 1506 r. mieszkali w ponad stu osiedlach, w połowie z nich tworząc zorganizowane żydowskie społeczności. W galerii Pierwsze Spotkania widzowie poznają Ibrahima ibn Jakuba, żydowskiego dyplomatę z Kordoby, autora słynnych zapisków z podróży po Europie. Jednym z ciekawszych elementów galerii będzie pierwsze zachowane zdanie zapisane w języku jidysz w modlitewniku z 1272 roku. Oryginalny brakteat – jednostronnie wybijana moneta z hebrajskimi literami – stanowić będzie główną atrakcję interaktywnej wystawy poświęconej żydowskim mincerzom oraz roli Żydów w rozwoju gospodarki i pieniądza w Polsce. Znakiem rozpoznawczym galerii są przepiękne malowidła i zdobienia, wykonane ręcznie przez polskich konserwatorów zabytków.
Opiekun naukowy galerii: prof. Hanna Zaremska (Instytut Historii Polskiej Akademii Nauk).
Galeria Paradisus Iudaeorum (1569 –1648)
W 1569 r. powstała Rzeczpospolita Obojga Narodów, złożona z Królestwa Polskiego i Wielkiego Księstwa Litewskiego. W tym potężnym i zróżnicowanym etnicznie i religijnie państwie społeczność żydowska była coraz liczniejsza, a jej kultura kwitła. Nastał złoty wiek w historii Żydów polskich, przypadający na XVI i pierwszą połowę XVII w.
W tamtych czasach Żydzi w Rzeczypospolitej cieszyli się szeroką autonomią; mieli własne samorządy, w tym unikatowy na skalę europejską Sejm Czterech Ziem. W przeciwieństwie do innych krajów, nie zaznali w Polsce masowych prześladowań na tle religijnym. To właśnie w tym czasie żyli i tworzyli wybitni znawcy żydowskiego prawa religijnego. Druga połowa XVI w. przyniosła dla Żydów jeszcze jedną zmianę: zachęcani przez szlachtę zaczęli się osiedlać w latyfundiach – wielkich majątkach magnackich na wschodzie kraju. Podejmowali się nowych dla siebie zajęć: dzierżawy karczem, młynów i browarów, handlu zbożem, przepędu bydła. W galerii Paradisus Iudaeorum uwagę zwiedzających przykuwa interaktywny model Krakowa i Kazimierza, prezentujący bogatą kulturę tamtejszej gminy żydowskiej. W wirtualnej bibliotece prezentowane są arcydzieła piśmiennictwa hebrajskiego i jidysz w multimedialnej formie: Talmud, dzieła religijne, filozoficzne i obyczajowe. Zwiedzający będą mogli też odcisnąć na prasie drukarskiej stronę tytułową z szesnastowiecznej książki i zajrzeć do skrzyni z najważniejszymi dla gminy przedmiotami. Zapoznają się z mapą osadnictwa żydowskiego w ówczesnej Rzeczypospolitej, zobaczą, jak w XVI i XVII w. rozumiano tolerancję religijną i dlaczego Polskę nazywano wówczas „Paradisus Iudaeorum" – żydowskim rajem.
Opiekun naukowy galerii: prof. Adam Teller (Brown University w Nowym Jorku) – do marca 2010 r., dr hab. Igor Kąkolewski (Uniwersytet Warmińsko-Mazurski w Olsztynie).
Galeria Miasteczko (1648-1772)
W XVII i XVIII wieku Żydzi zaludnili prawie całą Rzeczpospolitą. Szczególnie licznie osiedlali się na południowo-wschodnich obszarach państwa, gdzie właściciele rozległych dóbr chętnie oddawali im w dzierżawę karczmy i młyny. Ta sytuacja wywołała niechęć miejscowej ludności do Żydów (traktowanych jako przedstawiciele szlachty), co przyniosło krwawy epilog podczas powstania Chmielnickiego w 1648 roku. Po nim jednak nastąpił okres odbudowy. Na wyludnionych terenach z powrotem pojawiły się imponujące barokowe synagogi oraz cmentarze z bogato zdobionymi macewami.
Wątkiem przewodnim galerii Miasteczko jest życie codzienne Żydów w prywatnych włościach, ukazane na tle szerokiej panoramy Rzeczypospolitej. Skupiało się ono wokół rynku i synagogi. Dlatego scenografia galerii odzwierciedla te właśnie przestrzenie, nie zapominając wszakże o domu, kościele i karczmie. W tej scenerii zwiedzający zapozna się z relacjami rodzinnymi i sąsiedzkimi oraz stosunkami żydowsko-chrześcijańskimi.
Najbardziej spektakularnym elementem galerii jest zapierająca dech w piersiach rekonstrukcja dachu i sklepienia drewnianej synagogi z Gwoźdźca oraz pochodzącej stamtąd bimy – podestu, z którego czyta się Torę. Odtworzono je wykorzystując narzędzia, materiały i metody pracy stosowane w XVII wieku. W warsztatach rekonstrukcyjnych, prowadzonych przez dwa lata w ośmiu polskich miastach, uczestniczyło niemal 400 wolontariuszy z całego świata, pracujących pod okiem międzynarodowego zespołu historyków, architektów oraz artystów.
Opiekun naukowy galerii: prof. Adam Teller (Brown University w Nowym Jorku) – do marca 2010 r.
Galeria Wyzwania Nowoczesności (1772 –1914)
Pod koniec XVIII w. Rosja, Prusy i Austria dokonały rozbioru I Rzeczpospolitej. W kolejnym stuleciu Żydzi zamieszkujący trzy mocarstwa stali się przedmiotem „kwestii żydowskiej" czyli pytania o sposób pogodzenia żydowskiej odrębności ze społeczną integracją.
Zarówno państwo, jak i żydowscy reformatorzy, starali się modernizować życie Żydów. Tworzono nowe typy szkół, adaptowano żydowskie stroje do zachodniej mody, wprowadzano nowe normy kulturowe. Wielu Żydów wybierało alternatywne sposoby życia – ruch chasydzki lub edukację w nowoczesnych jesziwach (szkołach religijnych), działających na terenie dzisiejszej Litwy i Białorusi. Rozwijająca się gospodarka Królestwa Kongresowego dawała żydowskim przedsiębiorcom, takim jak Izrael Poznański, łódzki król bawełny, możliwość odegrania istotnej roli w uprzemysłowieniu regionu. Rosnąca świadomość narodowa Żydów znalazła wyraz w nowej kulturze hebrajskiej i jidysz. Rozwijały się nowoczesne ruchy polityczne takie jak Bund czy syjonizm.
W galerii Wyzwania nowoczesności zwiedzający zasiądą wokół interaktywnego stołu na tronach trzech imperiów. Poznają tam historię rozbiorów i ich skutki dla Żydów. Na dziewiętnastowiecznej stacji kolejowej zobaczą historię masowych migracji, dowiedzą się o roli Żydów w rewolucji przemysłowej – tworzeniu fabryk i budowie sieci kolejowej. Wielki rozkwit świeckiej kultury jidysz reprezentuje pisarz Icchok Lejb Perec .
Opiekunowie naukowi galerii: prof. Marcin Wodziński (Uniwersytet Wrocławski), prof. Samuel D. Kassow (Trinity College w Hartford, Connecticut).
Galeria Na żydowskiej ulicy (1918 –1939)
Latem 1914 r. krajobraz społeczno-polityczny Europy zmienił się nie do poznania. Chaos wojenny trwający cztery lata doprowadził do upadku trzech mocarstw zaborczych. Polska odzyskała niepodległość. Druga Rzeczpospolita przyniosła Żydom możliwości rozwoju, jakich do tej pory nie posiadali. Ambitne wizje liderów społeczności żydowskich znalazły odbicie m.in. w programach politycznych partii, działalności organizacji społecznych oraz twórczości artystów.
Międzywojnie to również czas rozwoju różnych form żydowskiego nacjonalizmu i równolegle postępującej polonizacji, zwłaszcza młodzieży kształcącej się w polskich szkołach. Dzięki tej różnorodności okres ten jest przez wielu postrzegany jako drugi złoty wiek w historii Żydów polskich. Druga Rzeczpospolita nie była jednak dla Żydów rajem na ziemi. Jej pierwsze lata naznaczyła fala pogromów, zaś lata trzydzieste – narastający antysemityzm oraz wieloletni kryzys gospodarczy, który zmusił dziesiątki tysięcy Żydów do emigracji do Palestyny, Europy Zachodniej i obu Ameryk.
Galeria Ulica znajduje się w budynku muzeum niemal dokładnie w miejscu, w którym przed II wojną światową znajdowała się ul. Zamenhofa – główna arteria zamieszkałej głównie przez Żydów dzielnicy północnej. Nazwa galerii opisuje jednocześnie jej charakter – to żydowska ulica, której pierzeje tworzą multimedialne fasady kamienic. Z ulicy zwiedzający będą mogli wejść w bramy, gdzie w kolejnych częściach galerii – kinie, czy kawiarni – odkryją bogate życie kulturalne i polityczne tego okresu, zapoznają się z problemami życia codziennego miast prowincjonalnych oraz dorastania nowego pokolenia Żydów urodzonych w niepodległej Polsce.
Opiekun naukowy galerii: prof. Samuel D. Kassow (Trinity College w Hartford, Connecticut).
Galeria Zagłada (1939 –1945)
1 września 1939 r. Trzecia Rzesza napadła na Polskę. 17 września 1939 r. terytorium Polski zaatakował Związek Radziecki. Polska pod naporem dwóch sił straciła niepodległość. Wkrótce Niemcy rozpoczęli systematyczne poniżanie Żydów, łapanki do prac przymusowych oraz izolowanie Żydów od polskich sąsiadów poprzez zamykanie ich w gettach.
W czerwcu 1941 r. Trzecia Rzesza zaatakowała Związek Radziecki i zajęła obszar Polski okupowany dotąd przez ZSRR. Niemcy rozstrzelali tam około dwóch milionów Żydów. Kolejne miliony Żydów straciły życie w komorach gazowych. Okupowana Polska stała się epicentrum Zagłady. Niemcy zbudowali tu obozy zagłady: Chełmno, Bełżec, Majdanek, Sobibór, Treblinkę i Auschwitz II – Birkenau. Ta część wystawy ukazuje machinę śmierci, życie codzienne w nieludzkich warunkach i próby funkcjonowania w wyizolowanej rzeczywistości gett. Galeria prezentuje również różne postawy wobec ukrywających się Żydów: od niesienia pomocy z narażeniem własnego życia przez obojętność aż po denuncjację. Naoczny świadek Zagłady, łącznik Jan Karski, podobnie jak wielu innych usiłował poinformować świat o losie Żydów. Świat pozostał jednak głuchy.
Galeria Zagłada jest położna dokładnie naprzeciwko Pomnika Bohaterów Getta, upamiętniającego ofiary Zagłady oraz bohaterski zryw powstańców getta warszawskiego. Dlatego też jedna z głównych części galerii poświęcona jest warszawskiemu gettu. Zwiedzający poznają rzeczywistość życia w getcie z dzienników i dokumentów z konspiracyjnego archiwum stworzonego przez Emanuela Ringelbluma oraz jego współpracowników. Materiały zakopane w metalowych skrzyniach i bańkach na mleko przetrwały do dziś. Pozostają wstrząsającym świadectwem życia w getcie.
Opiekunowie naukowi galerii: prof. Barbara Engelking (Instytut Filozofii i Socjologii Polskiej Akademii Nauk), prof. Jacek Leociak (Instytut Badań Literackich Polskiej Akademii Nauk).
Galeria Powojnie (od 1944 do dziś)
Wojnę przeżyło niespełna 300 tysięcy polskich Żydów. W niepewnych powojennych czasach palącą kwestią stał się dla nich wybór między pozostaniem w kraju a wyjazdem. Niektórzy przedostali się nielegalnie do Palestyny, gdzie odegrali istotną rolę w tworzeniu Państwa Izrael. Ci, którzy zostali w Polsce, zaangażowali się w odbudowę kraju i zniszczonego życia społeczności żydowskiej, a także w utrwalanie pamięci o ofiarach Zagłady. W galerii przedstawiona zostanie m.in. historia powstania i odsłonięcia Pomnika Bohaterów Getta w 1948 roku.
Choć z biegiem lat, wskutek, emigracji i asymilacji, Żydów było w Polsce coraz mniej, społeczność żydowska nadal wykazywała różnorodną aktywność. Galeria zaprezentuje zarówno działalność kulturalno-oświatową klubów Towarzystwa Społeczno-Kulturalnego Żydów w Polsce, jak i osiągnięcia twórców utożsamiających się z kulturą żydowską i polską.
Podczas kampanii antysemickiej w marcu 1968 r. wielu Żydów zostało zmuszonych do opuszczenia kraju. Prezentowane są zarówno przyczyny narastającej od 1967 r. kampanii antysemickiej, relacje z wydarzeń marcowych, jak również świadectwa i pamiątki marcowych emigrantów oraz ich refleksje z okresu tuż po wyjeździe z Polski.
Po 1989 r. żydowska kultura i historia zyskują stopniowo ważne miejsce w świadomości Polaków, co potwierdzają prezentowane w ostatniej przestrzeni galerii liczne projekty artystyczne i publikacje. Uniwersytety organizują studia judaistyczne, Festiwal Kultury Żydowskiej w Krakowie przyciąga rokrocznie ponad 15 tysięcy widzów, do Polski chętnie przyjeżdżają Żydzi z różnych stron świata. Widz opuszczający ostatnią część wystawy głównej zostanie zaangażowany w dyskusje nad tożsamością i pamięcią o przeszłości i dniu dzisiejszym polskich Żydów. Materiały archiwalne z czasów po 1989 r. przybliżają fenomen odrodzenia się życia żydowskiego w Polsce w kontekście zmian ustrojowych.
Opiekunowie naukowi galerii: dr Helena Datner (Żydowski Instytut Historyczny), prof. Stanisław Krajewski (Wydział Filozofii i Socjologii Uniwersytetu Warszawskiego).
Wystawa w liczbach:
- 4200 m2 powierzchnia wystawy
- 73 interaktywne stanowiska multimedialne
- 120 multimedialne stanowiska pasywne
- 170 obiektów oryginalnych (zabytkowych) wchodzi w skład ekspozycji
- 200 liczba kopii, modeli i faksymiliów
- 100 ton stali wykorzystanych do budowy ścian działowych i antresoli
- 8500 plików na potrzeby scenografii i stanowisk multimedialnych
- 30 ton waży dach synagogi
- 800 osób może przebywać jednocześnie na terenie wystawy
Dowiedz się więcej na stronie na stronie: www.polin.pl
